“Er siddert wat, de boot, hij siddert, dat is toch sidderen, of niet? Nee, daar is een ander woord voor, nee, dat vind ik ook niets, hij wiebelt, de boot, hij dobbert, de boot siddert van angst, nee, hij schommelt, omdat die mensen niet stil kunnen zitten. De boot is als een, ik kan er nu niet opkomen, als een speldenkussen vol naalden, ik wil niet zeggen vol vol, maar het is toch vol. Water is dikker dan glas, maar niet kapot te krijgen, het gaat open, het groeit aan elkaar wat bij elkaar hoort, alles wordt een, water dus. Alleen de mensen die erin vallen, gaan kapot. Breken kunnen ze niet, het water neemt hen op. Het neemt mensen in zijn snavel, nee ‘snavel’ kan je hier niet zeggen, zoals je ook ‘sidderen’ niet kan zeggen, alstublieft, kan iemand ons nieuwe woorden aanreiken, dank u wel.”

Wat doet een boot volgepropt met vluchtelingen ergens op de Middellandse Zee tussen de Noord-Afrikaanse en de Zuid-Europese kusten? Wat deed het NGO-schip Aquarius de voorbije week met 630 vluchtelingen aan boord, mannen, vrouwen en kinderen, tussen Malta, Italië - landen waar het geweigerd wordt - en Spanje, waar het uiteindelijk in Valencia mocht aanmeren? Dobberen, schommelen, wiebelen of sidderen?

Met bovenstaande zinnen opent de voorstelling Grensgeval (2016) in een regie van Guy Cassiers, gebaseerd op Die Schutzbefohlenen van Elfride Jelinek. In die tekst reageert de schrijfster op wat in de media en in de politiek de ‘‘vluchtelingencrisis’ genoemd wordt. Dat is een problematische omschrijving want het is Europa zelf dat al een aantal jaren in een diepe politieke en morele crisis verkeert. Politiek omdat het geen eensgezind antwoord vindt op de uitdagingen van de migratie. Moreel omdat het zijn eigen basiswaarden niet lijkt te kunnen naleven. De ‘vluchtelingencrisis’ is met andere woorden een ‘beschavingscrisis’. Overvolle ronddobberende boten vol onzekere en verzwakte mensen zijn daar het iconische beeld van geworden. De Middellandse Zee die door de Franse schrijver Paul Valéry ‘een beschavingsmachine’ werd genoemd omdat er doorheen de eeuwen zoveel culturen ontstonden door de uitwisseling tussen haar kuststeden, heeft intussen de trieste reputatie gekregen van een kerkhof voor vele duizenden anonieme vluchtelingen die de overtocht waagden maar nooit Fort Europa bereikten.

De figuur van de vluchteling is de graadmeter geworden van de toestand waarin Europa zich op dit ogenblik bevindt. In ieder individueel vluchtelingenverhaal - of het nu gaat om een economische dan wel een politieke vluchteling - wordt de balans van het globale samenleven opgemaakt. Mensen verlaten nooit zonder dwingende redenen hun land, hun familie, hun cultuur. Vluchtelingen zijn altijd op de vlucht voor iets: armoede, ellende, natuurrampen, vervolging, oorlog, etc. Maar het lijkt er vaak op dat ook die verhalen de Europese kant van de Middellandse Zee niet halen.

Misschien is het hier dat de kunstenaar een rol kan spelen? In die overdracht van verhalen? Misschien kan de kunstenaar ervoor zorgen dat bepaalde verhalen bij de juiste toehoorders terecht komen? In hun verhalen vinden we misschien de nieuwe woorden die we nodig hebben om te begrijpen wat er aan de hand is in onze wereld.

Die verantwoordelijkheid heeft de Iraakse theatermaker Mokhallad Rasem heel letterlijk genomen. Mokhallad Rasem is acteur en regisseur, geboren en opgeleid in Bagdad. De oorlog in Irak gaf zijn leven een andere wending en sinds 2005 woont en werkt hij in België. Met zijn Delivery Theatre brengt hij als een pizzabezorger theater en verhalen aan huis. In de intieme setting van de huiskamer vertelt hij over de verwoestingen van de oorlog in Irak en over het overleven van mensen in onmenselijke omstandigheden.

En over nieuwe woorden gesproken: was het niet Mokhallad Rasem die ons met de titel van zijn voorstelling Zielzoekers een woord gaf dat de diepere betekenis blootlegt van de omschrijving ‘asielzoekers’? Alleen als buitenstaander met de bijzondere ervaring van de vluchteling kon hij in de vraag om ‘asiel’ ook de vraag om een ‘ziel’ horen!  

Enkele vragen aan theatermaker Mokhallad Rasem over zijn voorstelling Delivery Theatre.

Met het concept van Delivery Theatre breng je letterlijk het theater bij de mensen thuis. Hoe is dat concept ontstaan?

Het vertrekpunt van de voorstelling is een beeld. Het beeld van het verwoeste Al-Rashid theater in Bagdad. Het is het grootste theater in Bagdad en werd in 2003 zwaar beschadigd. Het werd niet opnieuw opgebouwd. Burgers en theaterliefhebbers zijn intussen begonnen met het opruimen en zoveel mogelijk schoonmaken van het gebouw. Ze hebben er opnieuw lampen gehangen en er worden nu concerten en kleine voorstellingen gepresenteerd. Wat er met dat theater gebeurd is, raakt me diep. Ik heb een intieme relatie met dat theater. Ik heb er als student gespeeld en veel voorstellingen gezien. Mensen in Bagdad kunnen op dit ogenblik niet naar theater gaan.Maar ik ben er ook van overtuigd dat theater en cultuur nooit ophouden te bestaan ook al worden de gebouwen en de instellingen verwoest. Ik wil het theater opnieuw opbouwen. Op een symbolische manier in miniatuurvorm. Bij de mensen thuis. Mensen kunnen tegenwoordig veel bestellen dat thuis afgeleverd wordt. Eten bijvoorbeeld. Ik heb me door de pizza delivery laten inspireren om op mijn beurt theater bij de mensen thuis te bezorgen. Ik wil bij de mensen in de huiskamer een miniatuurtheater bouwen en daar verhalen bij vertellen. Ik presenteer die verhalen als een soort van menu: een voorgerecht, een hoofdgerecht en een nagerecht. Die drie delen vallen samen met vragen naar het verleden, het heden en de toekomst van mensen die met dat theater te maken hebben gehad.

Hoe vertel je die verhalen?

Het zijn een dertigtal verhalen van personen die ik ontmoet heb en die aan het theater gerelateerd waren of zijn. Ik vertel korte biografieën. Zo is er het verhaal van een acteur wiens laatste rol die van een koning was. Hij loopt nu in de straten van Bagdad rond met een bord waarop ‘Stilte’ staat: hij wil niet meer spreken. Ik vertel die verhalen aan de hand van zelfgemaakte tekeningen. Het is daardoor een heel persoonlijke voorstelling geworden.

Hebben deze verhalen te maken met je idee van theater als ‘een archief van het heden’?

Wat blijft, is het beeld dat je van iemand in je hoofd en in je hart hebt. Ik wil een kader maken voor die verhalen en voor die personen opdat ze niet vergeten worden. De oorlog heeft veel geschiedenissen verwoest. Een aantal van die geschiedenissen zal nooit meer verteld worden. Maar het stemt me hoopvol dat er mensen zijn die het belangrijk vinden om het Al-Rashid theater op hun manier opnieuw in gebruik te nemen. Ze bouwen hun wereld zelf op zonder te wachten op de overheid. De Iraakse overheid is al heel lang niet meer bezig met het uitbouwen van cultuur of culturele infrastructuur. Maar mensen dragen cultuur mee in hun DNA.

Erwin Jans

Lees hier ook het artikel dat Erwin Jans publiceerde op dewereldmorgen.be: "De figuur van de vluchteling is de graadmeter van de toestand waarin Europa zich bevindt."