Trompe-la-mort, of het verleden verslindt de toekomst.

“Ik kende het werk van Balzac niet of nauwelijks. Maar ik heb in hem een voorloper ontdekt van Proust en Musil. Ongelofelijk hoeveel zij van hem geleerd hebben en hoe modern hij reeds was. Zijn levensproject  La Comédie Humaine, dat bijna honderd boeken omvat, beschrijft de doorbraak van het kapitalisme in de eerste helft van de negentiende eeuw en de enorme maatschappelijke transformaties die daarmee gepaard gaan. Als geen andere schrijver van zijn tijd heeft Balzac begrepen hoe geld alle menselijke verhoudingen aantast.

Het geld maakt de samenleving ‘vloeibaar’. Alles – politieke macht, bezit, invloed, status, identiteit, seks, liefde, gerechtigheid,… – kan gekocht en verkocht worden en kan van eigenaar wisselen. Binnen de kapitalistische economie wordt immers alles handelswaar. Balzac begreep dat onmiddellijk en zag er de onstuitbare opkomst van. Tegelijkertijd zit zijn werk nog vol van melodramatische en romantische motieven. Die spanning is heel fascinerend.”

Romantiek en administratie

“Trompe-la-mort is een nieuwe hedendaagse opera. De Italiaanse componist Luca Francesconi schreef de muziek en het libretto. Hij concentreert zich op de figuur van Jacques Collin alias Vautrin alias Carlos Herrera alias Trompe-la-mort, een personage dat in verschillende romans opduikt en die de mengeling van moderne berekening en manipulatie enerzijds en zwarte romantiek anderzijds perfect incarneert. Het vertrekpunt van Francesconi is de roman Splendeurs et misères des courtisanes. Samen met Illusions perdues beschouwde Balzac deze roman als de ruggengraat van zijn hele Comédie Humaine.”

“De relatie tussen Jacques Collin, Lucien de Rubempré en Esther Gobseck is de centrale driehoek van het stuk. Lucien is een ambitieuze, maar zwakke jongeman uit de provincie die het will maken in Parijs. Hij mislukt en wil zelfmoord plegen. Hier begint het verhaal. De wanhopige Lucien wordt door Carlos Herrera - een van de vele vermommingen van Jacques Collin alias… -  van de ondergang gered. Herrera sluit met Lucien een duivelspact - niet zonder homo-erotische component - en probeert hem te koppelen aan een onaantrekkelijke, maar rijke jonge dame uit de hoge Parijse kringen. Om aan voldoende geld te komen ‘verkoopt’ Herrera Esther, ex-courtisane en grote liefde van Lucien, aan de rijke bankier Von Nucingen. Zowel Lucien en Esther zijn overgeleverd aan de manipulaties van Herrera. Het zal dan ook niet verwonderen dat beiden uiteindelijk zelfmoord plegen om aan zijn greep te ontsnappen. Jacques Collin, de meester-manipulator zelf, slaagt erin de compromitterende brieven die hij bezit van rijke aristocratische dames aan Lucien om te ruilen voor een hoge post bij de politie, waar hij zal blijven tot zijn pensioen. Dat vermeldt Balzac in de laatste alinea van de roman. Zo abrupt eindigt hij zijn verhaal. De individuele rebel wordt onderdeel van een anoniem staatsapparaat. Collin wist misschien de dood te verschalken, maar niet de grijze administratie. Einde romantiek, begin van de moderniteit!”

Balzac en Piketty

“Het is geen toeval dat Thomas Piketty in zijn wereldberoemd geworden boek Le Capital au XXIe siècle expliciet verwijst naar de romans van Balzac. Hij stelt dat de situatie die we nu aan het begin van de 21e eeuw beleven veel gelijkenissen vertoont met die van de 19de eeuw zoals beschreven bij Balzac: een groeiende kloof tussen het grootste deel van de bevolking en een rijke elite die zijn inkomsten haalt uit erfenissen en patrimonium. Volgens Piketty zijn we opnieuw op een punt gekomen dat kapitaal uit het verleden meer opbrengt dan arbeid in het nu. En dat is voor hem een grote bedreiging voor de democratie en de sociale rechtvaardigheid. Hij omschrijft die dynamiek heel hard en beeldend: “Het verleden verslindt de toekomst.”

Grafiek als scenografie

“In zijn studie maakt Piketty, zoals iedere moderne wetenschapper, gebruik van statistieken en grafieken om zijn analyses te verduidelijken. Het idee van de grafiek is een belangrijke inspiratiebron geworden voor de scenografie. Grafieken brengen op een abstracte en tegelijk aanschouwelijke manier het fluctueren van allerlei data in beeld. Ze bestaan uit een horizontale en een de verticale as. Binnen die assen duiden beweeglijke lijnen het stijgen, dalen en constant blijven van de onderzochte gegevens aan. Deze drie elementen - de twee strakke assen en de beweeglijke curves daar middenin - vormen het expliciete grondpatroon en het kader van de scenografie.”

De opera als wereld

“Terwijl Balzac tot in de kleinste details de materiële wereld van de bourgeoisie beschrijft, heb ik ervoor gekozen om veel abstracter te werken. De moderne wereld is immaterieel geworden. Ik gebruik nauwelijks rekwisieten en de verschillende interieurs waar de scènes zich afspelen worden aangeduid met projecties van plekken uit de Opéra Garnier zelf: van de exuberante inkomhal tot de neo-barokke danszaal, van de nok van het gebouw en zelfs hoger: een bovenaanzicht van het gebouw tot in de riolen en de metro onder het gebouw. Het idee van het leven als een schouwspel - la comédie humaine - is dus voortdurend aanwezig. Dat wordt nog benadrukt door de openingsscène te ensceneren als een gemaskerd bal waarbij Tim Van Steenbergen gebruik heeft gemaakt van de garderobes van de Parijse Opéra. “Ayez des beaux dehors. Et cachez l’envers de votre vie. Tout est dans la forme”,  zo luidt de raad die Herrera aan Lucien geeft. Er zijn alleen maar maskers. Kies dus het masker - het bedrog, de leugen, de vermomming, de valse identiteit, de pose, … - dat het best bij de situatie past. Dat is een zeer brutale en cynische raad, helaas al te herkenbaar. De hoofdpersonages van het verhaal, Lucien en Esther,  gaan ten onder aan de kloof tussen wie ze zijn en wie ze maatschappelijk zouden moeten zijn.”

Lees meer bij de Opéra national de Paris: https://www.operadeparis.fr/magazine/a-nous-deux-maintenant