Romeo en Julia
12 september 2012
De avond opent met een videoclip van Dire Straits Romeo and Juliet. In het lied wordt verwezen naar een verliefde Romeo die door Julia wordt afgewezen. Van een familievete en een tragische afloop is geen sprake (clip: http://www.youtube.com/watch?v=mxfjSnMN88U
en tekst: http://www.lyricsfreak.com/d/dire+straits/romeo+juliet_20040674.html). Romeo en Julia zijn intussen diep in onze culturele verbeelding geworteld en hebben zich losgemaakt van het drama van Shakespeare dat ze bekend heeft gemaakt. Ook personen die het drama van Shakespeare niet kennen, verwijzen naar beide figuren als symbolen van de romantische liefde. Een ‘romeo’ is zelf een soortnaam geworden en betekent eenvoudigweg een minnaar.
Shakespeare is niet de weg uit de crisis!
Op het Nederlands Theater Festival zei Walter Bart (acteur bij Wunderbaum) tijdens zijn ‘Staat van het Theater’, tevens de opening van het festival, dat “Shakespeare niet de weg is uit de crisis”. Dit onder andere naar aanleiding van de vele bezuinigingen in Nederland op vlak van theater en cultuur en de neiging van gezelschappen om in tijden van crisis terug te grijpen naar de vaste waarden en de publiekstrekkers. De opmerking van Walter Bart roept twee vragen op: ‘Wat is de crisis?’ en ‘Wat doet Shakespeare in dit verhaal?’ Op de eerste vraag komt een bekend antwoord: het aantal bezoekers daalt en daardoor wordt het steeds moeilijker om de subsidies te rechtvaardigen. Walter Bart stelt dat veel theaters Shakespeare willen spelen om meer bezoekers te trekken. De mensen kennen zijn stukken, het zijn verhalen die mensen raken en ontroeren en daarom naar het theater trekken. Maar Barts visie op dit gegeven is duidelijk: laat Shakespeare maar in de boekenkast staan, we moeten op zoek gaan naar nieuwe verhalen en nieuwe personages om mensen naar het theater te krijgen.
Maar Shakespeare gaf ons veel meer dan enkel zijn verhalen en zijn personages. Het is dankzij Shakespeare dat we nadenken over onszelf als mens. Dat is in elk geval wat de Amerikaanse academicus Harold Bloom beweert in zijn studie Shakespeare: The invention of the Human (1999). Volgens Bloom beschrijft Shakespeare in zijn verhalen het proces waarin de held bewust wordt van zichzelf, namelijk wat het betekent een mens te zijn: “The plays remain the outward limit of human achievement: aesthetically, cognitively, in certain ways morally, even spiritally. They abide beyond the end of the mind’s reach; we cannot catch up with them. Shakespeare will go on explaining us, in part because he invented us, (…). The dominant Shakespearean characters – Falstaff, Hamlet, Rosalind, Iago, Lear, Macbeth, Cleopatra among them – are extraordinary instances not only of how meaning gets started, rather than repeated, but also of how new modes of consciousness come into being.”. Shakespeare is niet voor niets de meest gelezen en gespeelde auteur ter wereld. Dit geeft aan hoe belangrijk Shakespeare is. Maar Shakespeare roept tegelijkertijd ook veel controverse op. Dat bewijst bijvoorbeeld de Vlaamse auteur Paul Pourveur met de titel van zijn stuk Shakespeare is Dead! Get over it!. Hij stelt, net zoals Walter Bart, dat we moeten zoeken naar een nieuwe dramaturgie, naar nieuwe personages, naar nieuwe manieren van verhalen vertellen want Shakespeare is historisch en voorbij. We leven in een posthumanistische en postmoderne tijd. Hier zien we duidelijk de verschillende strekkingen. Die van Bloom, het herlezen, bestuderen van Shaekspeare en die van Pourveur, de vernieuwig.
De ‘speed’ en ‘heat’ van Shakespeare
Om de historische tijd te duiden, de sfeer en het klimaat van de periode waarin Shakespeare leefde, wordt een filmfragment uit Shakespeare in Love, een film van John Madden, getoond. Deze film is namelijk een relatief goede weergave van het theater in de Elizabethaanse periode. In de filmscène ziet men niet alleen de constructie van The Rose maar ook hoe populair en toegankelijk het theater was in de 16e eeuw.
Michael Goldman schreef in zijn boek Shakespeare and the energies of drama (1972) het volgende over het stuk: “Everything in Romeo and Juliet is intense, impatient, threatening, explosive. We are caught up in speed, heat, desire, riots, running, jumping, rapid-fire puns, dirty jokes, extravagance, compressed and urgent passion, the pressure of secrets, fire, blood, death”. Het is een krachtige samenvatting van Romeo en Julia waarin duidelijk wordt dat alles in het verhaal aan het kookpunt zit. Het is snel gesproken taal, het gaat over jonge mensen, over seks, agressie en verlangen. De ouderen hebben in dit verhaal een kalmerende functie, ze horen wijs te zijn maar ze zijn niet in staat het euvel te vermijden.
Dat brengt ons onmiddellijk bij de verantwoordelijkheid in Romeo en Julia. Wie is verantwoordelijk en waarvoor? Het is waar dat Romeo een heethoofd is en Tybalt vermoordt maar is dat volledig aan hem te wijten? De wederzijdse haat van de twee families is overgeërfd. Dat is ook een thema in de Griekse tragedie. De kinderen nemen de zondes van de ouders op zich. In de psychoanalyse wordt gesteld dat zulke problematiek drie generaties duurt om opgelost te worden. Het is niet voor niets dat Shakespeare’s verhalen zich meestal afspelen in de tweede generatie. De generatie die de pijn en de zondes dragen van de ouders maar niet geheel verantwoordelijk zijn voor hun beginpunt.
Enkele voorbeelden
Een ander belangrijk aandachtspunt bij Romeo en Julia is de enscenering van dit stuk. In welk klimaat voer je het op? Het is zo dat Romeo en Julia vaak in conflictgebieden wordt opgevoerd aangezien het stuk gaat over jongeren in conflictsituaties, met rivaliserende families. Er bestaan onnoemelijk veel bewerkingen van Romeo en Julia, gericht op de tradities en omstandigheden in bepaalde landen. Shakespeare leent zich heel goed voor adaptaties: het zijn makkelijk vervormbare stukken. Enkele voorbeelden maken dat duidelijk:
- Korte documentaire/nieuwsbericht over een Romeo en Julia-bewerking uit Zuid-Soedan met het verschil tussen Noord en Zuid Soedan als conflictsituatie. Hij werd opgevoerd in het ‘Arabe du Juba’. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=WDRmHTeBI2U)
- Foto’s uit de voorstelling ‘Romeo and Juliet in Baghdad’, van The Iraqi Theatre Company, geregisseerd door Monadhil Daood. Het werd een bewerking vol Irakese invloeden.
- Een Koreaanse Romeo en Julia geregisseerd door Oh Tae-Suk gespeeld door Mokhwa Repertory Company. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=wMjG8oxfqrU) Wat onmiddellijk opvalt bij dit laatste voorbeeld is de vorm waarin het stuk wordt gegoten. Je ziet de Koreaanse traditie erdoorheen schijnen met veel dans en zang.
Kosmisch wereldbeeld
Naast de enscenering is de mate van bewerken een belangrijke factor. Niet alleen spreken we niet meer zoals toen, we kennen veel verwijzingen en metaforen niet meer. Ons wereldbeeld is volledig veranderd sinds de Elizabethaanse periode. Om dit te verduidelijken wordt de speech van Ulysses uit Troilus en Cressida gelezen. Volgens de kenners verwoordt Ulysses het wereldbeeld van Shakespeare:
Troje, nog onverwoest, was lang gevallen
en het zwaard van Hector had geen meester meer,
ware het niet voor deze punten.
Het gezag van één persoon wordt niet erkend:
net zoveel Griekse tenten als er hol
staan op de vlakte, zoveel holle partijen zijn er.
Wanneer de veldheer niet is als de korf,
waar elke voedselgaarder zich weer meldt,
komt er geen honing. Als rang zich vermomt,
schijnt hoog en laag door het masker even hoog.
De hemel zelf, de dwaalsterren, dit centrum,
eerbiedigen ieders rang, voorrang en plaats,
loop, draaipunt, vorm, verhouding en seizoen,
taak en gewoonte, naar de wet der orde.
Zo troont de glorieuze dwaalster Sol
vol edele majesteit tussen de andere,
in eigen sfeer; zijn heilbrengende oog
trekt de invloed van de boze dwaalster recht,
en ijlt als het bevel des konings voort
naar goed en kwaad. Maar als de dwaalsterren
zijn losgeslagen, zich vrij laten gaan,
wat plagen, tweespalt, welke voortekens,
wat aardbeven, wat woeden van de zee,
wat stormen in lucht, angst, gruwel, ommekeer,
verwrikt, kraakt, scheurt en ontwortelt de natuur
van hechtverbonden staten, en ontwricht
hun vaste basis. Wordt rangorde geschokt,
de ladder van elk hoger plan, dan is
elk ondernemen ziek. Hoe blijven groepen,
gezag op school, de gilden in de stad,
het vreedzaam verkeer van vergelegen kusten,
het eerstgeboorte-recht en edele afkomst,
voorrecht van leeftijd, kronen, scepters, lauweren,
in stand dan door hun aangeboren rang.
Neem deze rang eens weg, ontstem die snaar,
en hoor de wanklank. Dan smelt alles weg
tot één groot conflict; het omringde water
verhief zijn boezem hoger dan de kust,
maakte de vaste globe tot één brij;
kracht zou dan heerser worden over zwakheid,
de ruwe zoon sloeg dan zijn vader dood;
geweld werd recht - of liever, goed en kwaad,
waartussen het recht hangt met hun eeuwige strijd,
verloren, met gerechtigheid, hun naam.
Daarmee wordt alles in zichzelf tot macht,
en macht tot wil, en willen weer tot vraatzucht,
en neemt vraatzucht, die wereldwijde wolf,
tweevoudig sterk door macht en willekeur,
de wereld zeker als haar buit, en vreet
uiteindelijk zichzelf. Grote Agamemnon,
wordt rang verstikt, dan is het deze chaos
die op het wurgen volgt.
Het is dit miskennen van wat rang heet, dat
één stap terug doet met het doel om hoger
op te klimmen. Wie één tree lager staat
kijkt op de veldheer neer, de lagere op hem,
en zo naar onder: elke trede krijgt,
naar het voorbeeld van de eerste die ziek is
van zijn superieur, de afgunstkoorts,
bleek, bloedeloos walgen van zijn meerdere.
En deze koorts houdt Troje op de been;
om kort te gaan, Troje heeft zelf geen macht,
het staat nog door onze zwakte, niet zijn kracht
(vertaling: Jan Jonk)
Deze uitgewerkte metafoor duidt op een kosmische eenheid waarbij de koning het middelpunt is en de onderdanen gezien worden als de planeten die rond de zon draaien. Wat er gebeurt als de orde uit elkaar valt – wanneer de koning vermoord wordt – wordt duidelijk in een fragment uit Macbeth wanneer Lenox de natuur beschrijft:
De nacht was wild. Schoorstenen stortten neer
Waar wij verbleven; naar verteld wordt, klonk
Geweeklaag in de lucht, vreemd doodsgehuil;
En met angstwekkende uitzinnigheid
Die bloedige beroeringen voorspelt,
Nieuw uitgebroed door deze bange tijd,
Krijste de donkre vogel heel de nacht.
De aarde, zo wordt verteld, had koorts en rilde.
Het stuk gaat, net als bij Romeo en Julia, over het in elkaar storten van de gekende orde en de poging tot het herstellen ervan. In Romeo en Julia is de prijs die hun ouders moeten betalen voor de orde heel hoog: de dood van hun kinderen. De periode tussen de afbraak van de orde en het herstel ervan is de periode die Shakespeare steeds beschrijft: de onrust, twijfels en de prijs voor het herstel.
Wat met de taal van Shakespeare?
Natuurlijk begrijpen wij niet al de verwijzingen meer, die in de Elizabethaanse periode als common knowledge werden beschouwd. De vraag is wat je er dan mee doet. Moet je ze schrappen of juist gebruiken? Moet je het stuk modern maken? Een goed voorbeeld van een hele moderne bewerking is de film Romeo + Julia geregisseerd door Baz Luhrmann. Toch bewaart hij de taal van Shakespeare. Dat zorgt voor een bepaalde vervreemding, de ‘oude’ taal in een enorm moderne setting, maar het werkt. In het fragment dat wordt getoond – de scène waarin Tybalt Mercutio doodt - zie je ook hoe Luhrmann heel slim gebruikt maakt van het natuurelement: het weer verandert halverwege de scène en een zware storm duikt op net op het ogenblik dat de crisis zijn intrede doet.
Maar de grootste kracht in dit verhaal is de taal en de rol die de taal speelt. Er wordt een bundel uitgedeeld met verschillende vertalingen en bewerkingen van het stuk. Hier wordt de rol van de taal heel duidelijk. De bundel bestaat uit tekstfragmenten van dezelfde scène geschreven en vertaald door Burgersdijk, Courteaux, Komrij, Verhelst en Schoenaerts.
Romeo en Julia gaat over taal in het algemeen. Tijdens een filmfragment uit de Romeo en Julia geregisseerd door Franco Zeffirelli - een erg sentimentele verfilming - horen we Julia zeggen “O Romeo, Romeo, wherefore art thou Romeo? Deny thy father and refuse thy name.” (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=iyUptXZOG5w). Julia stelt hier een fundamentele vraag naar de reikwijdte van een naam. Romeo’s naam heeft een geschiedenis en krijgt hierdoor een geladen betekenis. Die betekenis staat tussen de liefde die Romeo en Julia voor elkaar voelen. Die naam wordt hen uiteindelijk fataal.
Het stuk staat vol met woordspelingen en seksuele verwijzingen. Zo kan men zeker vragen stellen of Mercutio niet homoseksueel is. In Shakespeare’s tijd wist iedereen wat de woordspelingen betekenden ook al waren ze enigszins verhuld. Daarnaast werden de vrouwenrollen in die tijd ook gespeeld door mannen waardoor men nog meer met de taal speelde en insinueerde. De taal zit vol dubbele bodems. Je voelt ook bij het lezen dat de taal jaagt: de energie tussen mensen, waar het stuk over gaat, ligt in die taal. Als wij Shakespeare nu lezen, lezen we over veel verwijzingen en woordspelingen heen, we moeten analyses en voetnoten erbij nemen om te zien wat Shakespeare nu echt bedoelde. In onze tijd is taal veel explicieter, zeker als het over seksualiteit gaat. Hier moet je dus, bij het bewerken van Romeo en Julia, over nadenken. Wat ga je met de taal doen: verhullen of juist onthullen. Je merkt ook dat de personages in het verhaal genieten van de taal. Mercutio lijkt wel te rappen met zijn agressieve taal vol verwijten terwijl Romeo houdt van mooie zinnen. Men kan natuurlijk ook een conflict in de taal zelf creëren door een verschil te maken tussen de jongeren, met snelle en gevatte taal, en de ouderen, die meer traagheid in de taal leggen. Via jongeren kan je ook op zoek gaan naar een straattaal, een nieuwe taal die bij dit stuk hoort. Tom Lanoye probeerde bijvoorbeeld met zijn Ten Oorlog een nieuw soort taal voor Shakespeare te creëren.
Romeo en Julia gaat over de dood, de dood versus de liefde. Het liefdesbed wordt de graftombe. Je merkt bij Shakespeare enorm veel verwijzingen naar Antigone, het bekende verhaal van Sophocles, waar Antigone ook letterlijk zegt dat haar liefdesbed haar graftombe zal zijn.
Je moet het stuk niet lezen als een verhaal over onvolwassen jongeren die onbezonnen te werk gaan. Het verhaal van Romeo en Julia is gecomprimeerd in een paar dagen. Shakespeare wou vooral iets zeggen over het absolute moment van de ontmoeting tussen twee geliefden. Net zoals Cleopatra en Antonius die samen zelfmoord plegen, maar toch twee volwassen mensen zijn.
Wanneer men Shakespeare wil herschrijven is het goed om te kijken naar de stappen die de personages doormaken. Zo heb je Romeo; hij wordt verliefd, doodt iemand en wordt verbannen. En Julia die verliefd is, hoort dat Romeo de moordenaar is van haar neef. Zij gaat in tegen de wil van haar ouders om met Paris te trouwen (wat zeker niet evident was in die tijd). Er gebeurt heel veel in heel korte tijd voor deze twee mensen. Wanneer men de personages wil analyseren is het belangrijk om deze stappen te zien: de evolutie die ze doormaken op een paar dagen tijd. Daarnaast spelen de toevalligheden en misverstanden een enorm grote rol, ze hebben enorme consequenties.
Andere voorbeelden die op de avond zelf niet aan het bod konden komen maar een beeld geven van de zeer verschillende ensceneringen van dit stuk:
- Joan Kemp-Welch regisseerde in 1976 een filmbewerking van Romeo en Julia. Ze probeerde in de oorspronkelijke tijd en sfeer te blijven.
- De balkonscéne gespeeld door de Royal Shakespeare Company, deze productie van Romeo en Julia werd geregisseerd doot Rupert Goold met Mariah Gale als Julia en Sam Troughton als Romeo. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=FHoaPLO6Zd8)
-Samenvattingsbeelden, een korte compilatie, van Romeo en Julia geregisseerd door Dirk Tanghe in de KVS Brussel. Met Ann Tuts als Julia en Donald Madder als Romeo. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=Sj-_6vS6uug)
-Samenvattingsbeelden uit Romeo & Juliet door Shakespeare Globe’s theatre uit 2009. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=8TuR24xhtYg)
-Korte scène uit Romeo en Julia door Aftaab Theatre in Afghanistan uit 2005, geregisseerd door Maurice Durozier and Shaghayegh Beheshti. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=MdKOrbKzgC8)
-Naast de foto’s uit de voorstelling Romeo and Juliet in Baghdad, gespeeld door The Iraqi Theatre Company en geregisseerd door Monadhil Daood, die werden getoond op de avond, bestaat er ook een interview met de regisseur over deze bewerking. Deze voorstelling begint in september 2012 met zijn tournee en gaat over Irak, met Irakese muziek, de problematiek,... (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=6Fb6wtiW22o)
-Een chinese versie door Yukio Ninagawa. Hier krijg je de ochtendscéne van Romeo en Julia gespeeld door Tatsuya Fujiwara & Ann Suzuki. (youtube-link: http://www.youtube.com/watch?v=HIdRSlASRhY)
-Een Italiaanse trailer van Valerio Binasco’s Romeo e Giulietta. Deze compilatie neemt je mee doorheen de voorstelling, toont korte delen van scénes waardoor je een beeld krijgt van de voorstelling. (youtube-link : http://www.youtube.com/watch?v=IQ6lteRxskg&feature=related)
-Theo Van Gogh regiseerde in 2001 een televisie serie genaamd Najib en Julia. Over de onvoorwaardelijke liefde tussen een Marokkaan en een meisje uit Den Haag. Hij inspireerde zich voor deze serie op Romeo en Julia.
Verslag: Sofie Joan Wouters
